Tajemnice Gór Olbrzymich
Co roku rzesza turystów gna w Karkonosze i to nie tylko w sezonie. Drogi Czytelniku, czy jesteś jednym z nich? Śnieżka, Szrenica, Śnieżne Kotły, Karpacz, Szklarska, Samotnia, Wang, Słonecznik – to wymienisz zapewne jednym tchem. Pewnie słyszałeś też o mistycznym Duchu Gór, Liczyrzepie, czy też Karkonoszu. A może obiła Ci się o uszy pełna tajemnic legenda o Walończykach, czy też historia laborantów, a także poszukiwaczy złota i skarbów. Karkonosze to dosłownie istna mieszanka wybuchowa. Usiądź wygodnie i przed wyjściem na szlak poczytaj odrobinę o dziejach i ochronie Karkonoszy. Dzięki temu, gdy postawisz już stopy na karkonoskiej ziemi, będziesz mieć świadomość, w jak wyjątkowym miejscu właśnie się znajdujesz.
Karkonoski Duch Gór
Zacznijmy od początku. Od czasów bardzo dawnych, kiedy w sąsiedztwie Karkonoszy zamieszkiwali poganie, a ściślej, wedle literatury – w czasach pogańskiego kultu źródeł Łaby (źródła są po czeskiej stronie Karkonoszy), mityczny Duch Gór był personifikacją sił przyrody i gwałtownych zjawisk naturalnych, których ludzie nie potrafili jeszcze wytłumaczyć. Duch Gór, Liczyrzepa, Karkonosz, Rzepiór – postać ta imion miała wiele i przez lata powstała o niej cała rzesza legend i podań. Podobno w XVII wieku spisano ich ponad 200!
W niektórych z nich Duch Gór był strażnikiem przyrody, z natury łagodnym, który pokazywał swe drugie oblicze, gdy ludzie chcieli ujrzeć jego postać. Bezwzględny był jednak dla tych, którzy niszczą przyrodę Karkonoszy. Średniowieczni poszukiwacze rud zaczęli straszyć ludność Duchem Gór, aby zniechęcić ją do wypraw w góry i zminimalizować liczbę poszukiwaczy drogocennych kruszców. Tu Karkonosz bywał i nawet uosabiany z demonem. Nieopodal Złotego Widoku w Szklarskiej Porębie znajduje się jego symboliczny grób. Jedna z legend głosi: „tutaj Duch Gór – Karkonosz, wypędzony przez złych ludzi ze swojej odwiecznej siedziby na Równi pod Śnieżką, patrząc na umiłowane góry, zmarł ze zgryzoty i znalazł miejsce wiecznego spoczynku”. Najstarszy zachowany do dziś wizerunek przedstawia Ducha Gór jako przerażającego potwora będącego połączeniem gryfa, kozła i jelenia. Wizerunek ten ewoluował i na XIX wieku Liczyrzepa przyjmował już postać długobrodego starca.
Walonowie i pierwsi mieszkańcy u podnóży Karkonoszy
U podnóża gór powstawały wsie, a ludność zajmowała się początkowo głównie rolnictwem. Około XI wieku w Karkonoszach pojawili się Walonowie, tajemniczy przybysze z zachodniej Europy, którzy przyczynili się do odkrycia złóż i rozwoju górnictwa. Czasem brano ich za górników, a czasem wręcz nawet alchemików. Posiadali wiedzę dotyczącą poszukiwania rud i kamieni szlachetnych, byli obeznani w chemii i metalurgii. Budowali wokół siebie aurę tajemniczości. Ich spuścizną są tajemnicze zapiski, tzw. Księgi Walońskie, gdzie szczegółowo opisywali występowanie minerałów, drogi dojścia do okruszcowanych żył, narzędzia niezbędne do wydobycia. Jeśli chcesz poznać historię Walończyków – zachęcamy do wybrania się na wycieczkę Szlakiem Walońskim w Szklarskiej Porębie.
Liczne zakłady przemysłowe zlokalizowane były po północnej i południowej stronie Karkonoszy. Do funkcjonowania hut i kopalń niezbędne były ogromne ilości drewna i węgla drzewnego, co powodowało sukcesywne wylesienie nawet i wyższych partii gór. Ogołocone obszary przejmowane były przez działalność pasterską, co dało początek powstawaniu karkonoskich bud, a te z kolei, po latach, zaczęły ewoluować w górskie schroniska.
Górnictwo i hutnictwo na terenie Gór Olbrzymich
Ale dlaczego akurat górnictwo i hutnictwo? Odpowiedź jest krótka – bogata historia i niezwykła budowa geologiczna Karkonoszy. Występowanie w nich wielu minerałów umożliwiało rozwój przemysłu. Nie były to tylko bogate pokłady kwarcu, ale także liczne rudy. O ile krzemionka wykorzystywana była do produkcji szkła, to z pirytu, który jest właśnie minerałem rud żelaza – wytwarzano witriol, tzw. olej szklany, czyli kwas siarkowy o wysokim stężeniu, który następnie stanowił składnik m. in. prochu strzelniczego. Co ciekawe, witriolejnia w Szklarskiej Porębie działała do połowy XIX wieku. W Kowarach rudy wydobywano już od XII wieku, a złoże to było niezwykle bogate w m. in. żelazo, srebro, miedź, ołów, arsen, kobalt i … uran.
Występujące w Karkonoszach żyły pegmatytowe były miejscem poszukiwań kamieni szlachetnych, m.in. szafirów. Znane stanowisko szafirów znajduje się w Kruczych Skałach w Karpaczu. Dziś z punktu widokowego na szczycie skał możemy podziwiać też piękną panoramę. O Kruczych Skałach oraz trzech innych mniej znanych punktach widokowych na Karkonosze położonych w Karpaczu możesz przeczytać tu.
Jeśli spod Kruczych Skał wyruszymy czarnym szlakiem w kierunku gór, trafimy do Sowiej Doliny oddzielającej Czarny Grzbiet od Kowarskiego Grzbietu. Także i tutaj szukano „skarbów”. Miejsce to było w średniowieczu jednym z najważniejszych stanowisk dla poszukiwaczy złota i kamieni szlachetnych, m.in. granatów, szafirów i turmalinów. Jest to też jedna z najbardziej urokliwych karkonoskich dolinek. Sławą obrosły też tutejsze ametysty, o których w swoim pamiętniku pisała księżna Izabela Czartoryska.
Tajemniczy laboranci
Ale Karkonosze nie słynęły tylko z bogactwa kamieni szlachetnych i licznych hut. Dawno, dawno temu, bo w połowie XVI wieku, powstały pierwsze wzmianki w literaturze o właściwościach leczniczych ziół z Karkonoszy. Zielarze, którzy byli lokalnymi góralami, tworzyli nawet swój cech, szkolenia dla nowicjuszy oraz receptury. Spotkać ich było można na górskich łąkach oraz w lasach. Zbierane przez nich rośliny, korzenie i kora drzew, wykorzystywane były do tworzenia medykamentów, naparów, maści i eliksirów. Zielarze zwani byli laborantami. Określenie to nawiązywało do ich niewielkich zadymionych chatek, przypominających laboratoria alchemików. Domostwa pełne były szklanych naczyń, niezbędnych do produkcji specyfików. Utrudnienia administracyjne oraz niechęć lekarzy oraz farmaceutów spowodowały klęskę tego cechu i zakończenie przyjmowania nowych adeptów. Ostatni laborant zmarł w 1884 roku, zabierając ze sobą całą wiedzę.
Epoka turystów w Karkonoszach
Turystyka w Karkonoszach narodziła się wraz z rozwojem sąsiadujących uzdrowisk. Wody termalne w leżących u stóp Karkonoszy Cieplicach odkryto już w XII wieku. Pierwsze przewodniki turystyczne po Karkonoszach powstały też w połowie XIX stulecia z myślą właśnie o kuracjuszach. Karkonoscy górale z pasterzy stawali się przewodnikami i tragarzami lektyk, bo także w taki sposób dawniej zdobywano szczyty. Pasterskie budy zaczynały pełnić funkcję schronień dla turystów. Serwowały nawet regionalne przysmaki, takie jak twaróg z dodatkiem górskich ziół. W XVIII wieku słynna była pasterska Buda Hampla, na której miejscu stoi dziś Strzecha Akademicka. Potem do aktywności letnich doszły sporty zimowe, nie narciarstwo, ale rogate sanie. Były to zjazdy z karkonoskich schronisk w dół, saniami, które służyły do przewozu drewna. Wieść niesie, że atrakcja ta zrobiła dosłownie furorę. Zimą uruchamiane były specjalne pociągi z Wrocławia, którymi można było dotrzeć w Karkonosze, przeżyć zjazd rogatymi saniami i wrócić tego samego dnia do domu.
Jeśli chcesz poczytać więcej o karkonoskich schroniskach, możesz zrobić to tutaj.
Karkonoski Park Narodowy
Pierwsze kroki w kierunku ochrony karkonoskiej przyrody podjęte zostały w XIX wieku, a efektem tych działań było utworzenie w 1923 roku pierwszego w Górach Olbrzymich obszaru ochrony przyrody. Objął on Śnieżne Kotły oraz Czarny Kocioł Jagniątkowski. Pierwsze rezerwaty ustanowiono zaś w latach 30’ XX wieku. Były to Śnieżne Kotły, Kocioł Wielkiego i Małego Stawu oraz Czarny Kocioł. Granitowe ostańce uzyskały zaś miano pomników przyrody.
W czasach po II wojnie światowej, gdy północne stoki Karkonoszy weszły w skład Polski, rezerwaty przyrody zaczęto wyznaczać na nowo. Jako pierwszy ustanowiono Górę Chojnik. Prace nad powstaniem parku narodowego trwały od roku 1948, zaś Karkonoski Park Narodowy utworzony został 16 stycznia 1959 rok w celu ochrony unikatowej przyrody gór. Dopiero zaś w 1996 roku wyznaczona została strefa otuliny.
Na terenie Gór Olbrzymich, po stronie polskiej i czeskiej powołany został także Rezerwat Biosfery UNESCO – podkreślając ogromne walory przyrodnicze oraz kulturowo-historyczne tych gór. Karkonosze są niezwykle dobrze opisaną księgą tysiącletniej egzystencji człowieka z przyrodą. Powstanie Karkonoskiego Rezerwatu Biosfery UNESCO miało na celu ochronę szczytowych partii gór, bogatej flory i fauny. Karkonosze są jedynym miejscem w Polsce, gdzie naturalnie rosną dzwonek karkonoski, czy skalnica bazaltowa. Oprócz tego, góry są domem ok. 100 gatunków ptaków, ok. 40 gatunków ssaków, z czego 16 to nietoperze, a także 4 gatunków ryb oraz 11 – gadów i płazów.
XXI wiek przyniósł Certyfikat Geoparku Krajowego dla Karkonoskiego Parku Narodowego wraz z otuliną. O wyjątkowości Gór Olbrzymich świadczą walory geologiczne oraz geomorfologiczne, liczne odsłonięcia skalne, a także występowanie licznych oraz bardzo rzadkich minerałów. W skałach metamorficznych Karkonoszy zapisane są ważne wydarzenia z dziejów Ziemi jak kolizja kontynentów, czy zamykanie się oceanów. Był czas w życiu Justi, że terminy powyżej oraz blok karkonosko – izerski śnił się jej po nocach. Skomplikowaną dla laika budowę geologiczną i historię formowania się dzisiejszych Karkonoszy wprost fenomenalnie tłumaczy wystawa multimedialna w Centrum Przyrodniczo – Edukacyjnym Karkonoskiego Parku Narodowego w Jeleniej Górze (Pałac Sobieszów, ul. Cieplicka 196A). Gorąco polecamy!
Planujesz wycieczkę w Karkonosze? Nie masz jeszcze planu?
– Przejrzyj karkonoskie szlaki i atrakcje LINK
– Poznaj ścieżki edukacyjne w Karkonoskim Parku Narodowym LINK
– Karpacz – baza wypadowa w góry: szlaki i atrakcje LINK
– Co robić w Szklarskiej Porębie? LINK
– Poznaj zasady panujące na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego LINK
Materiał powstał we współpracy z Karkonoskim Parkiem Narodowym w ramach realizacji projektu pn. Poprawa stanu łączności ekologicznej w Karkonoskim Parku Narodowym i jego otulinie dofinansowanego ze środków MF EOG (85%) i budżetu państwa (15%)
